Εθισμός στο διαδίκτυο σε παιδιά και εφήβους και η συμβολή της ΓΣΘ (Γνωσιακής Συμπεριφοριστικής Ψυχοθεραπείας)

O εθισμός στο διαδίκτυο (internet addiction) είναι μια σχετικά νέα μορφή εξάρτησης η οποία αφορά την υπερβολική, καταναγκαστική και δυσλειτουργική διαδικτυακή χρήση, που ενέχει την απώλεια ελέγχου και τη συνέχιση της χρήσης παρά τις δυσμενείς συνέπειες Ο διαδικτυακός εθισμός παρόλο που δεν συμπεριλαμβάνεται στο DSM-V είναι ένα υπαρκτό φαινόμενο που πολλές φορές επηρεάζει αρνητικά τη λειτουργικότητα των χρηστών. Αξίζει να σημειωθεί ότι η διαταραχή διαδικτυακών παιχνιδιών συμπεριλήφθηκε για πρώτη φορά στο εγχειρίδιο ως μια μορφή που χρήζει περαιτέρω διερεύνησης.

Η έναρξη της διαταραχής τοποθετείται στην εφηβεία, με την επικράτηση στην Ευρώπη να κυμαίνεται σε ποσοστό μεταξύ 1% και 16, 3 % και στην Ελλάδα στο 8,2%. Συνηθέστερη μορφή διαδικτυακής ενασχόλησης μεταξύ των εφήβων είναι τα διαδικτυακά παιχνίδια. Τομείς, που επηρεάζονται σε αυτή την περίοδο λόγω της πολύωρης και προβληματικής χρήσης είναι οι οικογενειακές και κοινωνικές σχέσεις, η σχολική και ακαδημαϊκή επιτυχία, η σωματική και ψυχική υγεία.

Η Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία (ΓΣΘ) συμβάλλει σε σημαντικό βαθμό τόσο σε επίπεδο αιτιολογίας του διαδικτυακού εθισμό σε παιδιά και εφήβους όσο και σε επίπεδο παρέμβασης. Όσον αφορά την αιτιολογία , η ΓΣΘ δίνει έμφαση στις προβληματικές γνωσίες, σκέψεις και σχήματα του ατόμου, τα οποία σε συνδυασμό με τη συμπεριφορά του, είτε διατηρούν, είτε εντείνουν την υπερβολική διαδικτυακή χρήση. Σε επίπεδο παρέμβασης η ΓΣΘ βασίζεται στην τροποποίηση της συμπεριφοράς με σκοπό τον περιορισμό της καταναγκαστικής χρήσης, στην γνωσιακή αναδόμηση των αρνητικών γνωσιών και δυλειτουρικών πεποιθήσεων που σχετίζονται με τη χρήση καθώς και στην αντιμετώπιση συνοδών συμπτωμάτων του εθισμού. Τέλος, παρόλο που δεν υπάρχει πληθώρα ερευνητικών δεδομένων φαίνεται πως Η ΓΣΘ συσχετίζεται με απόκτηση δεξιοτήτων διαχείρισης χρόνου και τον περιορισμό των συμπτωμάτων σε συναισθηματικό, γνωσιακό και συμπεριφοριστικό επίπεδο.

Ορισμός υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου και διαγνωστικά κριτήρια

Τα οφέλη που κανείς μπορεί να αποκομίσει από το διαδίκτυο είναι πολλά: πρόσβαση σε ποικίλες πληροφορίες, σε μορφές ψυχαγωγίας και επικοινωνίας, σε αγοραπωλησίες με γρήγορο και εύκολο τρόπο, κλπ.. Τα παραπάνω επηρεάζουν, πλέον, την καθημερινότητά μας. Επίσης, η ύπαρξη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, αναμφισβήτητα, έχει συμβάλλει στην ικανοποίηση της ανάγκης για επικοινωνία αμβλύνοντας την επίδραση ανασταλτικών παραγόντων είτε αυτοί είναι χαρακτηρολογικοί, όπως αυτός της συστολής και της εσωστρέφειας, είτε είναι «αντικειμενικοί», όπως η απόσταση και το κόστος κλήσεων.

Στους εφήβους το διαδίκτυο είναι δυνατόν να συντελέσει στην αποκόμιση της αίσθησης του «ανήκειν» καθώς έχουν τη δυνατότητα να αποτελέσουν μέρος μίας κοινότητας, να τονώσουν την αυτοεκτίμησή τους και, ενδεχομένως, να μειώσουν τυχόν αισθήματα μοναξιάς και αποξένωσης που βιώνουν στο εξωδιαδικτυακό περιβάλλον. Υπάρχουν πολλοί ορισμοί για τον εθισμό στο διαδίκτυο. Η παθολογική χρήση του αναφέρεται στην πολύωρη ενασχόληση σε βαθμό κατά τον οποίο χάνεται το αίσθημα του χρόνου (Τζαβέλλα, Παναγοπούλου, Αντονογεώργος, Κορρέ & Μαραγκού, 2011). Οι Han, Hwang και Renshaw ορίζουν τον εθισμό στο διαδίκτυο ως «ανικανότητα των ατόμων να ελέγχουν τη χρήση του διαδικτύου, με αποτέλεσμα να δημιουργείται δυσφορία και να επηρεάζεται η ποιότητα ζωής του ατόμου». Σύμφωνα με τους Caplan και Sadock (2005), στα διαγνωστικά χαρακτηριστικά του «εθισμού» πρέπει να περιλαμβάνονται πέντε από τα έξι παρακάτω κριτήρια:

Α) Αποτυχία διαχείρισης ενός επερχόμενου αισθήματος διέγερσης ή κατάθλιψης.

Β) Παραμονή στο διαδίκτυο για ολοένα και αυξανόμενο χρόνο.

Γ) Απόκρυψη ή ψευδείς αναφορές σχετικά με τον πραγματικό χρόνο έκτασης της χρήσης.

Δ) Κίνδυνος απώλειας οποιασδήποτε σχέσης ή μιας ευκαιρίας εξαιτίας της χρήσης.

Ε) Παραμονή στο διαδικτυακό περιβάλλον για να ελεγχθούν αρνητικά συναισθήματα, τα οποία έχουν προκληθεί  από καταστάσεις που έχουν επισυμβεί στο εξωδιαδικτυακό περιβάλλον.

ΣΤ) Παραμονή στο διαδίκτυο για περισσότερο από το προτιθέμενο χρονικό διάστημα.

-Στην εφηβεία, μερικά δείγματα δυσλειτουργικής χρήσης του διαδικτύου είναι, ενδεικτικά, ο υπερβολικός χρόνος ενασχόλησης με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, η παραμέληση υποχρεώσεων, η απότομη πτώση της σχολικής επίδοσης, η μεταβολή της συμπεριφοράς (π.χ. εμφάνιση βίαιων εκρήξεων) και η εμφάνιση τυχόν σωματικών συμπτωμάτων (πονοκέφαλοι, ξηρότητα οφθαλμών, παραμέληση σωματικής υγιεινής, πόνους σε αρθρώσεις, κ.α.). Οι ψυχικές διαταραχές που φαίνεται να συνδέονται περισσότερο με την κατάχρηση του διαδικτύου είναι η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής – Υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ), η κατάθλιψη, η διπολική διαταραχή, η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή και η κοινωνική φοβία (Morahan-Martin, 2005). Συμπτώματα των παραπάνω μπορούν να γίνουν όλο και πιο σοβαρά όταν συνυπάρχουν με συμπτώματα εθισμού στο διαδίκτυο. Η Young (2007) υποστήριξε ότι κατά τη θεραπεία το άτομο χρειάζεται να βοηθηθεί ώστε να αναγνωρίσει, να οργανώσει και να διαχειριστεί το χρόνο που αφιερώνει σε διαδικτυακές δραστηριότητες και να θέσει στόχους. Είναι καλό, λοιπόν, να υπάρξει ένα φύλλο καταγραφής στο οποίο θα επισημανθούν οι δραστηριότητες που υπήρχαν πριν το πρόβλημα και πώς αυτές διακόπηκαν. Είναι, επίσης, πολύ σημαντικό, ειδικά στην περίπτωση των εφήβων, να συλλεχθούν σημαντικές πληροφορίες και από σημαντικούς άλλους (π.χ. οικογένεια, εκπαιδευτικούς, φίλους).

Σύμφωνα με τους King, Delfabbro, Griffiths, & Gradisar (2012), μερικές τεχνικές που μπορούν να φανούν χρήσιμες είναι οι παρακάτω:

Α) Ύπαρξη προγράμματος καταγραφής διαδικτυακών δραστηριοτήτων και καταγραφή σκέψεων και συναισθημάτων πριν κατά τη διάρκεια και μετά από τη σχετική ενασχόληση.

Β) Διαμόρφωση ρεαλιστικής στοχοθεσίας υπό το πρίσμα της ελεγχόμενης χρήσης του διαδικτύου και όχι της πλήρης αποχής από αυτό.

Γ) Αναμονή του ατόμου με σβηστή οθόνη για πέντε λεπτά πριν την έναρξη της χρήσης.

Δ) Οριοθέτηση ως προς την χρήση για περίπου 3 ώρες την ημέρα (ειδικά για εφήβους).

Ε) Βελτίωση της ποιότητας του ύπνου, καθώς η εκτεταμένη χρήση του διαδικτύου μπορεί να συνδεθεί με φτωχή ποιότητα ύπνου.

Ψυχολογικές και σωματικές επιπτώσεις από την υπερβολική χρήση του διαδικτύου

Η υπερβολική ενασχόληση με το Διαδίκτυο μπορεί να επηρεάσει αρχικά τη συναισθηματική και την κοινωνική ζωή του ατόμου.

Για παράδειγμα, μπορεί να παρατηρηθεί:

Αδυναμία του ατόμου να σταματήσει τη δραστηριότητα, ή ανεπιτυχείς προσπάθειες να μειώσει ή να ελέγξει το χρόνο ενασχόλησης με το διαδίκτυο.
Επιθυμία να περνά ολοένα και περισσότερο χρόνο στο Διαδίκτυο και περισσότερο από αυτό που είχε αρχικά προγραμματιστεί.
Σκέψεις για προηγούμενες online δραστηριότητες ή αναμονή της επόμενης δραστηριότητας online.
Χρήση του Διαδικτύου για όλο και περισσότερο χρονικό διάστημα προκειμένου να ικανοποιηθεί.
Παραμέληση ή και απομόνωση από την οικογένεια και τους φίλους και διακινδύνευση απώλειας σημαντικών σχέσεων ή εκπαιδευτικών ευκαιριών και μείωση των σχολικών επιδόσεων.
Συναισθηματικό κενό, ανία, ανησυχία, άσχημη διάθεση, επιθετικότητα, όταν δεν είναι online, ή όταν προσπαθεί να περιορίσει τη χρήση.
Επανάπαυση στην οικογένεια και τους φίλους ή αδιαφορία σχετικά με τις δραστηριότητες και τις ευθύνες που του αναλογούν.
Αίσθηση ευεξίας, ευτυχίας και ευφορίας όταν βρίσκεσαι στον υπολογιστή.
Αισθήματα ενοχής ή αμυντική συμπεριφορά σχετικά με τη χρήση του Διαδικτύου που μπορούν να εκδηλωθούν και με ψέματα προς τα μέλη της οικογένειας ή φίλους, προκειμένου να αποκρύψει το χρόνο παραμονής στο Διαδίκτυο.
Χρήση του Διαδικτύου σαν ένα τρόπο για να ξεφύγει από τα προβλήματα η να απαλλαγεί από ένα αίσθημα δυσφορίας και κακής διάθεσης.
Μπορούν όμως να παρατηρηθούν και διάφορα σωματικά συμπτώματα όπως:

Το σύνδρομο καρπιαίου σωλήνα
Ξηροφθαλμία.
Ημικρανίες και σοβαροί πονοκέφαλοι.
Προβλήματα και πόνοι στη μέση.
Διατροφικές ατασθαλίες, όπως, για παράδειγμα, η παράλειψη γευμάτων.
Παραμέληση της προσωπικής υγιεινής.
Διαταραχές του ύπνου και αλλαγές στις ώρες του ύπνου, όπως υπνηλία τις πρωινές ώρες εξαιτίας της χρήσης του Διαδικτύου τη νύχτα.
Ο εθισμός στο διαδίκτυο προκαλεί ψυχικές διαταραχές

Η αγαπημένη συνήθεια αρκετών από εμάς εσχάτως, έχει να κάνει με την ενασχόληση με το νέο μας, έξυπνο κινητό, τα προγράμματα και τις δυνατότητές του και, φυσικά, το διαδίκτυο. Η διάδοση του μέσου, που λέγεται ίντερνετ, λαμβάνει καθημερινά όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις, ακολουθώντας μας σε κάθε βήμα. Άλλοτε, ως εργαλείο, απαραίτητο για τη διευκόλυνση της καθημερινότητάς μας, και άλλοτε, ως μέσο, που έρχεται να την παραγκωνίσει, υποκαθιστώντας πραγματικές μας ανάγκες, όπως η επικοινωνία με τον κοινωνικό μας περίγυρο και η άσκηση συγκεκριμένων δραστηριοτήτων, ορισμένες φορές ακόμα και βασικών αναγκών, όπως η διατροφή. Κι όταν μιλάμε για εθισμό, εννοούμε την υπερβολική χρήση του διαδικτύου, σε σημείο να παρεμβαίνει στην προσωπική μας ζωή. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις, κυρίως παιδιών και εφήβων, που δαπανούν υπερβολικά πολλές ώρες μπροστά στην οθόνη του υπολογιστή, παίζοντας ηλεκτρονικά-διαδικτυακά παιχνίδια, μιλώντας διαδικτυακά σε δωμάτια συνομιλιών ή σε σελίδες κοινωνικής δικτύωσης. Ο ψυχίατρος παιδιών και εφήβων και πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης της διαταραχής εθισμού στο διαίκτυο, Κωνσταντίνος Σιώμος, λέει πως ο εθισμός στο διαδίκτυο αφορά σε μία σειρά συμπτωμάτων και συμπεριφορών, που δεν σχετίζονται αποκλειστικά με το πόσο χρόνο χρησιμοποιεί κάποιος το μέσο. “Ο χρήστης εξιδανικεύει το μέσο. Το χρησιμοποιεί όλο και περισσότερο χρόνο για να νιώσει ικανοποίηση. Όταν προσπαθεί να περιορίσει τη χρήση, νιώθει ευερεθιστότητα και εκνευρισμό. Υπάρχουν συγκεκριμένες συνέπειες, που αφορούν στην παραμέληση της εργασίας, των διαπροσωπικών σχέσεων. Σε υψηλό επίπεδο, έρχονται η κατάθλιψη, οι αγχώδεις διαταραχές, η αγοραφοβία κλπ.

Συμπτώματα στις μικρότερες ηλικίες

Στις μικρότερες, κυρίως, ηλικίες, εμφανίζεται ελλειμματική προσοχή και διαταραχή προσωπικότητας. Όταν υπάρχουν όλα αυτά τα συμπτώματα για χρονικό διάστημα πάνω από έξι μήνες, τότε μιλάμε για διαταραχή εθισμού του διαδικτύου, η διάγνωση της οποία πρέπει να δίνεται από ψυχίατρο ή από παιδοψυχίατρο, όταν πρόκειται για παιδί, οι οποίοι θα έχουν μία γνώση της διαταραχής”, εξηγεί. Όπως επισημαίνει, το ότι έχουμε ένα κινητό με σύνδεση στο διαδίκτυο, σημαίνει ότι έχουμε το μέσο ανά πάσα στιγμή δίπλα μας. “Θα πρέπει να βρισκόμαστε σε εγρήγορση για να διαχειριστούμε τη χρήση. Το ίντερνετ πολύ σύντομα θα το έχουμε στα έξυπνα γυαλιά, που θα κυκλοφορήσουν, με ιδιαίτερα διαδραστικό και ελκυστικό το περιβάλλον για το χρήστη. Το διαδίκτυο μέσω του κινητού έφερε ουσιαστικά το να είμαστε διαθέσιμοι 24 ώρες το 24ωρο για επαγγελματικούς λόγους, με δεδομένο ότι παλαιότερα η εργασία μας περιοριζόταν στο οκτάωρο”.

Το ίντερνετ ως μέσο ‘διαφυγής’

Ο ίδιος διευκρινίζει ότι κάποιοι άνθρωποι κολλάνε ευκολότερα απ’ ό,τι κάποιοι άλλοι. “Υπάρχει μία κατηγορία, η οποία βλέπει το ίντερνετ ως μέσο διαφυγής από μία στενάχωρη κατάσταση ή κάτι που πρέπει να γίνει, και έτσι μετατρέπεται σε συνήθεια με τον καιρό”, συμπληρώνει. Οι τελευταίες έρευνες διεθνώς δείχνουν ότι, όσο αυξάνεται η χρήση του διαδικτύου, αυξάνεται και ο εθισμός. Μία πρόσφατη εξ’ αυτών έδειξε ότι στην περιοχή της Θεσσαλίας, την πενταετία 2006 – 2011, από το 67% χρήσης του ίντερνετ από έφηβους της περιοχής, το 2011 το ποσοστό εκτοξεύτηκε στο 99%. Από το 6% για το ίδιο διάστημα, διπλασιάστηκε, φθάνοντας στο 12% το 2011. Σε σχέση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες με αντίστοιχες μεθόδους μέτρησης, η Ελλάδα κατέχει τα πρωτεία εθισμού, ειδικά σε ακριτικές περιοχές, όπως η Κως, με ποσοστό 23%, σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύθηκε στο επίσημο παιδοψυχιατρικό περιοδικό το 2012, ενώ ο μέσος όρος στην Ευρώπη με βάση το πανεπιστήμιο της Καρολίνας ήταν στο 4,4%.” Υποστηρίζει δε ότι οι επαρχιακές περιοχές ευνοούν το φαινόμενο. “Μία εξήγηση είναι ότι οι έρευνες, που πραγματοποιήθηκαν στις ακριτικές περιοχές, έγιναν κατά τους χειμερινούς μήνες. Το καλοκαίρι, με την τουριστική δραστηριότητα, τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά. Το χειμώνα, όμως, είναι μεγαλύτερο το ποσοστό απομόνωσης”.Οι μισοί το παραδέχονται οι άλλοι μισοί αρνούνται να αλλάξουν τις συνήθειές τους, όπως συμβαίνει με τις περισσότερες ψυχικές ασθένειες, το ποσοστό αποδοχής – παραδοχής και η προσπάθεια αντιμετώπισης διαφέρουν.

“Οι μισοί αντιλαμβάνονται ότι κάτι δεν πάει καλά και θέλουν να βοηθηθούν. Υπάρχουν οι θετικές περιπτώσεις, που – αν μπουν σε πρόγραμμα συμβουλευτικής καθοδήγησης – μπορούν να βοηθηθούν σοβαρά. Οι άλλες μισές, που μπορεί να συνδυάζονται και με άλλη ψυχική διαταραχή, δεν αναγνωρίζουν το πρόβλημα και είναι δύσκολο να ζητήσουν βοήθεια. Συνήθως, το οικογενειακό περιβάλλον προτρέπει τα άτομα αυτά να μπουν σε θεραπευτική διαδικασία. Παρόλ’ αυτά, όμως, μεγάλο ποσοστό εξ’ αυτών δεν θέλει να αλλάξει τη συνήθεια και αποφεύγει τη θεραπεία”, λέει ο Σιώμος. Κι αν κάποιοι πιστεύουν ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο ουδεμία σχέση έχει με τον εθισμό σε εξαρτησιογόνες ουσίες, μάλλον κάνουν λάθος. “Ο εθισμός στο διαδίκτυο μπορεί κατά περίπτωση να μας οδηγήσει σε αλκοολισμό, ναρκωτικά ή άλλες μορφές εξαρτήσεων”, αναφέρει ο πρόεδρος της Εταιρείας Μελέτης Εθισμού στο Διαδίκτυο. Σε ό, τι αφορά τις μικρότερες ηλικίες, το πρώτο πράγμα, που βλέπει ένας γονέας, είναι η προοδευτική ή απότομη πτώση στη σχολική επίδοση του μαθητή. “Ένα παιδί, που παίζει βιντεοπαιχνίδια, βυθίζεται στο εικονικό περιβάλλον. Η ροή του παιχνιδιού το αποστασιοποιεί από την πραγματικότητα, με αποτέλεσμα άλλες δραστηριότητες να μένουν πάρα πολύ πίσω. Οι ίδιοι οι γονείς δεν πρέπει να είναι φοβικοί με τις νέες τεχνολογίες. Καλό είναι να γνωρίζουν και οι ίδιοι, γεφυρώνοντας το χάσμα, που τυχόν υπάρχει”.

Προτείνει, μάλιστα, στους γονείς να εντάξουν στο πρόγραμμα των παιδιών εναλλακτικές μορφές ψυχαγωγίας πέρα από την ηλεκτρονική, που είναι η εύκολη λύση, αλλά και να τεθούν όρια στη χρήση του μέσου. “Το εύκολο θύμα πηγαίνει μαζί με την άγνοια. Όταν υπάρχει γνωστικό έλλειμμα, είμαστε πιο εύκολα θύματα. Ένα παιδάκι μικρής ηλικίας είναι πολύ πιο επιρρεπές στο να δοκιμάσει διάφορα πράγματα”, σημειώνει χαρακτηριστικά. Δεδομένου ότι τα όρια μεταξύ απλής ενασχόλησης και εθισμού είναι αρκετά λεπτά, το διαδίκτυο δεν παύει να αποτελεί – εκτός από απαραίτητο εργαλείο – και μία απειλή σε κάποιες των περιπτώσεων, για όσους δεν φροντίσουν να θέσουν όρια στη χρήση του. Στο πλαίσιο αυτό, η ενημέρωση και η γνώση του αντικειμένου μπορεί να βοηθήσει να αποφύγουμε αρκετές κακοτοπιές.

Πηγη: Πηγή: sciencearchives.wordpress.com,help-line

Βιβλιογραφικές αναφορές

Caplan , H.I., & Shadock, B.J. (2005). Telemedicine, Telepsychiatry and Online Therapy. In Comprehensive Textbook of Psychiatry, 8th edn, p. 958. Philadeplhia: Lippincott Williams & Wilkins.

Han, D.H., Hwang J.W., &  Renshaw, P.F. (2010). Bupropion sustained release treatment decreases craving for video games and cue-induced brain activity in patients with Internet video game addiction. Environmental and Clinical Psychopharmacology, 18, 297-304.

King, D.L., Delfabbro, P.H., Griffiths, M.D., & Gradisar, M. (2012). Cognitive-Behavioral Approaches to Outpatient Treatment of Internet of Addiction in Children and Adolescents. Journal of Clinical Psychology, 68(11), 1185-1195.

Morahan-Martin, J. (2005). Internet abuse: Addiction? Disorder? Symptom? Alternative explanations? Social Science Computer Review, 23, 39-48.

Τζαβέλλα, Ε.,  Παναγοπούλου, Α., Αντωνογεώργος, Γ., Κορρέ, Μ., & Μαραγκού, Ε. (2011). Συμπεριφορές εξάρτησης στο Διαδίκτυο. Αριάδνη: Πρόγραμμα Κατάρτισης Επαγγελματιών Ψυχικής Υγείας για το φαινόμενο του «εθισμού» των εφήβων στο διαδίκτυο καθώς και για τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν τα παιδιά και οι έφηβοι από την ανεξέλεγκτη χρήση του διαδικτύου. Αθήνα: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Young, K. (2007). Cognitive behavior therapy with Internet addicts: Treatment outcomes and implications. CyberPsychology & Behavior, 10, 671-679.

                                                                                                                                        Μαρία Ρισβάνη,